ساختار باروری (Genital Anatomy)

بیضه ها (Testis): بیضه ها یک جفت ساختمان موجود در سیستم باروری مردان است که عملکرد دوگانه ای دارد. اول تولید اسپرم، یعنی همان سلول با نصف ژنوم انسانی که برای تولید مثل لازم است.  عملکرد دوم تولید هورمون مردانه است که این هورمون در سنین مختلف عملکرد متفاوتی را بر عهده دارد. مثلا این هورمون مردانه در جنین ، پسر و دختر بودن را تعیین می کند. در سنین بلوغ صفات ثانویه جنسی مثل موهای صورت، صدای خشن و دیگر خصوصیات مردانه را به عهده دارد و در سنین باروری که همان بعد از بلوغ است، در تولید اسپرم و باروری و همچنین در مساله ازدواج نقش اصلی را بر عهده دارد.

در ۸۷% مردان بیضه راست کمی پایین تر از چپ بوده و این امر طبیعی می باشد. طول طبیعی بیضه در شخص بالغ حدود ۴ تا ۵ سانتی متر می باشد. بیضه ها توسط طناب بیضه به شکم و درون شکم متصل می شوند. این طناب از لوله های اسپرم بر، شریان، ورید، عروق لنفی، اعصاب، بافت همبند و عضلات خاصی تشکیل شده است.

 

 

در طی سرما بیضه ها به بدن نزدیک و در طی گرما از بدن دور می شوند. چرا که برای تولید اسپرم مناسب و با کیفیت، بایستی همواره دمای بیضه ها ۲-۱ درجه سانتی گراد کمتر از دمای طبیعی بدن باشد. این عمل به عهده عضلات طناب بیضه می باشد. البته با احتمال خطر و نزدیک شدن هر شیء به بیضه ها و ران نیز این عضلات سریعا عملکرد خود را نشان می دهند و بیضه ها را به درون کانال مغبنی می کشند. عملکردی شبیه به پلک چشم که برای محافظت از چشم به صورت ناخودآگاه و سریع بسته می شود. البته رفلکس کنترل کننده این فعالیت بسیار دقیق و پیچیده بوه و از حیطه این بحث مختصر خارج است و نشان دهنده خالق و آفریننده ای بسیار عالم و توانمند است.

 

«مَا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ ﴿٣﴾ ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِیرٌ ﴿٤﴾»

ترجمه: «در آفرینش خداوند رحمان هیچ تضاد و عیبى نمى‏بینى! بار دیگر نگاه كن، آیا هیچ شكاف و خللى مشاهده مى‏كنى؟! (۳) بار دیگر (به عالم هستى) نگاه كن، سرانجام چشمانت (در جستجوى خلل و نقصان ناكام مانده) به سوى تو باز مى‏گردد در حالى كه خسته و ناتوان است! (۴)»(سوره ملک).

 

هر بیضه از حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ جزء تشکیل شده است که این اجزا از هم جدا می باشند ولی همگی کاری مشابه را بر عهده دارند. هر قطعه فوق فقط یک لوله اسپرم ساز پیچ خورده به طول حدودا یک متر دارد. یعنی مجموعا در هر دو بیضه حدود ۵۰۰ متر لوله های میکروسکوپی و بسیار نازک جهت اسپرم سازی وجود دارد که البته قطر هر کدام از این لوله ها کمتر از یک دهم میلی متر می باشد و در زیر میکروسکوپ جراحی با بزرگ نمایی حدود ۱۴-۱۰ برابر به خوبی قابل مشاهده می باشند. در اعمال جراحی اسپرم گیری در اشخاص ناباروری که در مایع منی خود اسپرم ندارند تمام این اجزاء بیضه به صورت بسیار دقیق و شبیه ورق زدن کتاب ورق زده می شوند، تا در صورت پیدا شدن لوله های سالمتر از آن ها اسپرم خارج شود. این عمل را Micro-TESE می گویند که در برخی از مراکز ناباروری پیشرفته و به روز قابل انجام است. در این روش میکروسکوپی اسپرم گیری حتی از بیضه های کاملا از کار افتاده شانسی حدود ۴۰-۳۰% دارد.

 

 

نکته کلیدی علمی-معرفتی:

در درون این لوله های با قطر کمتر از ۰٫۱ میلی متر سلول هایی به نام سلول سرتولی وجود دارند که نقش اصلی آن دایگی است. یعنی در دامان این سلول است که سلول های پیش ساز اسپرم به صورت اسپرم بالغ در می آیند و این گونه مسایل عقل هر صاحب تفکری را به حیرت وا می دارد.

همه عمر برندارم سر از این خمار و مستی          که هنوز من نبودم که تو در دلم نشستی

(سعدی)

« إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ ﴿٣٧﴾ »

« در این تذكرى است براى آن كس كه عقل دارد، یا گوش دل فرادهد در حالى كه حاضر باشد!» (ق-۳۷)

 

 

هر بیضه دارای سه گروه سرخرگ جدا از هم می باشد که با آوردن خون تازه، تغذیه و اکسیژن رسانی را بر عهده دارند. خون کثیف و آلوده به دی اکسید کربن و همچنین بازمانده (متابولیت) مواد غذایی توسط ورید های شبکه مانندی ( شبکه پمپینی فرم) از بیضه خارج می شوند، که البته وریدها نیز سه دسته ی باشند. جالب اینکه یکسری از مواد زائد که عمده از جنس چربی ها می باشند نیز توسط عروق لنفی که دیواره آن بسیار بسیار نازک است و از یک لایه سلول تشکیل شده است از بیضه خارج می شوند. این عروق لنفی بسیار شفاف می باشند و توسط چشم غیر مسلح به سختی دیده می شوند و اگر در طی جراحی های طناب بیضه، مثل جراحی واریکوسل، بسته شوند منجر به بیماری هیدروسل (جمع شدن مایع اطراف بیضه) می شود که خود ار عوارض نسبتا شایع جراحی واریکوسل به روش غیر میکروسکوپی است. در صورتی که با میکروسکوپ جراحی عروق بیضه ۷ برابر می شوند و احتمال بسته شدن این عروق به نزدیک صفر می رسد.

 

نکته کلیدی:

سیستم فاضلاب بیضه که مشتمل بر وریدها و عروق لنفاوی تک لایه ای می باشد، چنان با دقت و ظرافتی آفریده شده است که با وجود قطع میکروسکوپی آن، هنوز شنیده نشده که فاضلاب بیضه شخصی دچار رسوب و انسداد شود. البته در بیماری هایی مثل هیدروسل که بدون سابقه جراحی آب اطراف بیضه جمع می شود، این فرضیه ی انسداد مطرح است. ولی از جهت علمی اصلا ثابت شده نیست.

راستی در آپارتمانی که خریدم ۶ نقطه از فاضلاب آن نشتی داشت و نمیدانم که کدام دست توانا در تاریکی رحم مادر، این لوله های مویی شفاف و ظریف را به شکل کاملا خلاقانه طراحی کرده است، که از این گونه مشکلات بری می باشد.

 

«یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ خَلْقًا مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُمَاتٍ ثَلاثٍ ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ»

«او شما را در شكم مادرانتان آفرینشى بعد از آفرینش دیگر، در میان تاریكیهاى سه گانه، می بخشد! این است خداوند، پروردگار شما كه حكومت (عالم هستى) از آن اوست; هیچ معبودى جز او نیست; پس چگونه از راه حق منحرف می شوید؟!» (زمر-۶)

 

یکی از بهترین طراحی ها و مهندسی هایی که در بیضه به ظهور رسیده است و بسیار دقیق اندازه گیری شده است، اتصالات بسیار محکمی است که توسط پایک های سلول های سرتولی (دایه) برقرار شده است. این اتصالات محکم باعث می شوند که بین خون انسان و سلول اسپرم بالغ سدی نفوذ ناپذیر ایجاد شود که در اثر این سد اسپرم شخص در معرض سیستم ایمنی نیست.

مقدمتا و به زبان ساده باید گفته شود که تقریبا تمامی سلول های بدن انسان توسط سیستم ایمنی شناخته شده و خودی تلقی می گردند ولی بعضی از سلول ها در بدن انسان توسط سیستم ایمنی غریبه در نظر گرفته می شوند. از جمله این سلول های غریبه، سلول اسپرم بالغ می باشد. حال در صورتی که بیضه شخصی پس از بلوغ که سلول اسپرم بالغ ساخته شده است، دچار عفونت یا ضربه ی قابل توجه شود، این سد شکسته شده و سلول های اسپرم در معرض سیستم ایمنی قرار می گیرند و چون اسپرم ها به عنوان جسم خارجی تلقی می گردند، علیه آنها پادزهر ساخته می شود و این پادزهر از نوعی است که می تواند به خاطر ملکول بسیار کوچک از سد بیضه مقابل عبور کند و در آینده منجر به ناباروری و کاهش تحرک اسپرم شود. وجود این پادزهر در خون، از علل مطرح شده منجر به ناباروری خصوصا در اشخاص دارای اسپرم خیلی کم تحرک می باشد.

سوال: علت وجود این سد در بیضه چیست؟ به نظر می رسد که در ساختار خلقتی عالم وجود هیچ موجودی دو بار و تکراری آفریده نشده است. از جمله اینکه هر انسانی ساختار منحصر به فرد خود را دارد و حتی در دوقلوهای همسان، تفاوت های واضح در سیستم ایمنی و دیگر سیستم ها وجود دارد. لذا این سلول اسپرم که در آینده قرار است انسان جدیدی را به وجود آورد، در صورتی که توسط سیستم ایمنی فرد شناخته شود قاعدتا بایستی انسانی باشد با خواص سلولی شبیه صاحب اسپرم و این ممکن نیست. لذا اسپرم کاملا برای سیستم ایمنی صاحب خود ناشناخته است و از اکنون شبیه فرد جدیدی عمل می کند و در این صورت وجود این سد محکم در سطح سلول های سرتولی عملکرد مخفی شدن اسپرم از دسترس سیستم ایمنی را انجام خواهد داد.

اپیدیدیم (Epididymis):

زائده ای به شمل کاما (،)  به اندازه ۱ در ۲ سانتی متردر قسمت پشت بیضه قرار دارد. این زائده در واقع یک لوله بسیار نازک می باشد که به حالت کلاف پیچیده شده است. در صورتی که این کلاف باز شود، طولی حدود ۳ تا ۴ متر دارد.

عملکرد این لوله نازک و پیچ خورده چیست؟ تا آنجا که مشخص شده است، مهمترین عملکرد این ساختار لوله ای، بلوغ اسپرم است. یعنی تصور بفرمایید که به هر شیوه ای یک اسپرم را از درون خود بیضه جدا کرده و زیر میکروسکوپ به تماشا بنشینیم، در این صورت این سلول که شکلی شبیه نوزاد نابالغ قورباغه دارد در محل خود به صورت درجا حرکات مختصری دارد. ولی اگر همین سلول کم تحرک و کم جان از این مسیر چهار متری اپیدیدیم عبور کند و سپس در زیر میکروسکوپ دیده شود، موجودی دیده می شود به سرعت بسیار بالا (به نسبت اندازه خود) که در نگاه اول چنان عجله ای دارد که انسان را شگفت زده می کند.

                                                  آفرینش همه تنبیه خداوند دل است                          دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار

                                                  این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود                      هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

                                                  هر که امروز نبیند اثر قدرت او                                 غالب آن است که فرداش نبیند دیدار

                                                  نعمتت بار خدایا ز عدد بیرون است                           شکر انعام تو هرگز نکند شکر گذار

(سعدی)

 

 

البته تا به امروز شفاف نشده است که چرا عبور از این مسیر بسیار پر پیچ و خم زائده ی اپیدیدیم منجر به بلوغ اسپرم می شود. لازم به ذکر است که غیر از حرکت سریع اسپرم که نشانه ی بلوغ آن است، در طی عبور از این مسیر، شکل گرد سر اسپرم نیز به صورت بیضی نوک تیز در می آید. این بدان علت است که مواد آنزیمی خاصی در قسمت نوک اسپرم در فضایی مشخص به نام آکروزوم جمع آوری می شوند که برای حل کردن بدنه ی تخمک (سلول جنسی زنانه) و نفوذ به آن نیاز دارد.

 

 

 

نکته دقیق: در صورتی که اسپرم را از مایع نطفه ی خارج شده ی شخص بگیریم، می توان در محیط بیرون، آن را در مجاورت تخمک قرار داد تا خود با حل کردن بدنه ی تخمک به درون آن نفوذ کرده و ایجاد سلول تخم و سپس جنین نماید. این کار را در روش های کمک باروری، IVF می گویند.

حال اگر شخص در نطفه ی خود اسپرم بالغ با سر بیضی شکل نداشته باشد یا اصلا اسپرم از درون بیضه ی شخص به روش نمونه برداری (TESE) خارج شود، این اسپرم توان نفوذ خود به خودی به درون تخمک را نداشته و بایستی برای نفوذ به آن کمک کرد. یعنی در واقع با وسیله ی سوزنی شکل بسیار ظریفی (Micro Pipette) آنرا به درون تخمک تزریق کرد (ICSI یا Microinjection).